2ـ بازیگری و نمایش

بیان فیلم و هنرهای نمایشی بیان بسیار رسایی است که در رساندن پیام از بقیه مقوله‌های هنر بلیغ‌تر و جاذب‌تر است. هنر نمایش ظرفیت بالایی در بیان حقایق دینی و بشری دارد که باید منادیان دین آن را در کار تبلیغ و هدایت بسوی ارزشها ارج نهند و این ابزار شگفت‌انگیز و معجزه‌گر را در جهت ساختن تمدنی متین و مبتنی بر اعتقادات دینی بکار گیرند. وانهادن پدیده‌های نوین نمایش که آمیزه‌ای از تکنولوژی و ذوق و احساس است ناهنجاریهای فرهنگی غیر قابل جبرانی در پی دارد. امروزه در جهان ارتباطات که دنیا به دهکده کوچکی تبدیل شده و سینما و تلویزیون و ماهواره حرف اول را می‌زند باید باورها و انتظاراتمان را نسبت به ابزار بیانی و تبلیغی کهن مانند وعظ و سخن گفتن تغییر داده و از شیوه‌های نوین در ارسال پیام‌های دینی و انقلابی مدد جوئیم.

خداوند می‌فرماید: «ما اَرْسَلنا مِنْ رَسوُلٍ الاّ بِلِسانِ قَوْمِه لِیبینَ لهم»[591]

ما هیچ رسولی را نفرستاده‌ایم مگر به زبان قومش تا برای آنان بیانگر باشد.

امام خمینی می‌فرماید:

... شما باید به تبلیغات و تعلیمات در جهت معرفی و بسط اسلام همت بگمارید.[592]

تبلیغات مسأله‌ای است پر اهمیت و حساس، یعنی دنیا با تبلیغات کار می‌کند. آن قدری که دشمنان ما از حربه تبلیغات استفاده می‌کنند ما از طریق دیگری نمی‌کنیم. ما هم باید به مسأله تبلیغات بسیار اهمیت دهیم و از همه چیزهایی که هست بیشتر به آن توجه کنیم.[593]

... چون بچه‌ها علاقه دارند به نگاه کردن این عکسها. نگاه به این فیلمها، آنها را نگاه می‌کنند اگر فیلم یک فیلم آموزنده باشد این بچه‌ها تربیت می‌شوند به ترتیب صحیح و اگر یک فیلمی باشد که برخلاف باشد، انحراف‌کننده باشد بچه‌ها تربیت می‌شوند به تربیت انحرافی. بزرگترها هم همینطور.[594]

من غالباً فیلم‌هایی که خود ایرانی‌ها درست می‌کنند به نظرم بهتر از دیگران است، مثلاً فیلم «گاو» آموزنده بود. اما حالا این فیلم‌ها باید حتماً از آمریکا یا اروپا بیاید با یک بی‌بند و باری تا روشنفکران غربزده شاد شوند؟ فیلم‌هایی که از خارج به ایران می‌ایند اکثر استعماری هستند. لذا فیلمهای خارجی استعماری را حذف کنید مگر صد درصد صحیح باشد.[595]

فیلمهایی که در رادیو و تلویزیون نمایش داده می‌شود باید آموزنده باشد. فیلم‌هایی باشد ولو خود ایران درست کند آموزنده باشد یا فیلمهایی که از خارج می‌اید درست تفتیش شود که چنین نباشد، آنها ممکن است با شیطنت فیلم‌هایی به ایران بفرستند که بخواهند جامعه را فاسد کنند.[596]

نمایش و بازیگری در شکل تعزیه‌خوانی برای امام حسین(ع) گرچه سابقه‌ای به قدمت شعر و تلاوت قرآن ندارد به مرور زمان با همه نفی و اثباتهایی که وجود داشته هرگاه با توافق فقها روبرو گشته، زمینه‌ای عامیانه برای احیاء عاشورا شده است. اگر هنر بازیگری حافظ ارزشهای اسلامی و عفت و پاکدامنی بوده و با معیارهای اخلاقی و عرفی جامعه تناقضی نداشته باشد مورد تایید اسلام است. مواردی که بازیگری هنر ارزشی را به ضد ارزش تبدیل کند و یا با موازین مطابقت نکند در نظر فقها حرام می‌تواند باشد.[597]

الف ـ بازیگری مرد و زن در نقش یکدیگر

اگر مرد نقش زن را ایفا کند و یا برعکس چنانچه مستلزم هتک حرمت و از بین بردن ارزشهای اخلاقی باشد قطعاً به دلیل فساد و تباهی که به دنبال دارد باطل و حرام است. چه بسا اینگونه ایفای نقش به جلب توجه و ریبه بیننده به بازیگر که در واقع هم جنس خود است کشیده شده و مفسده برانگیز شود و یا از باب اینکه مقدمه حرام حرام است بازیگری مرد و زن در نقش یکدیگر مستلزم پوشیدن لباس مختص جنس مقابل و استفاده از وسایل زینتی و آرایش برای مردان و تقلید صدای جنس مخالف و غیره می‌شود که همه این موارد حرام است.

پوشیدن لباس مختص به مردان برای زنان و پوشیدن لباس مختص زنان برای مردان بنابر احتیاط واجب جایز نیست.[598]

پوشیدن لباس مخصوص مردان برای خانمها و پوشیدن لباس مخصوص خانمها برای آقایان حرام است.[599]

پوشیدن لباس مختص زنانه برای مردان و بالعکس محل اشکال است.[600]

در این خصوص روایاتی نیز وارد شدهاست که برخی فقها از آن حکم به حرمت و برخی حکم به کراهت را استنباط کرده‌اند. از جمله ابن براج،[601]محقق اردبیلی،[602]شیخ یوسف بحرانی،[603]شیخ انصاری[604]و از فقهای معاصر سید محسن طباطبایی[605](حکیم) و سید ابوالقاسم خویی[606]قائل به این نظرند که روایات بر حرمت مطلقاً دلالت ندارد، بلکه جز پوشیدن طلا و حریر برای مردها بقیه موارد را حرام نمی‌دانند.

در مقابل شهید ثانی[607]حرمت را مختص به النگو، خلخال و جامه‌هایی که عادتاً ویژه زنان است و به اختلاف زمان و مکان تفاوت می‌کند می‌داند.

و سید علی طباطبائی[608]، صاحب جواهر،[609]مرحوم نراقی[610]و محمد جواد حسینی عاملی[611]قائل به حرمت هستند و هر نوع پوشش مختص به جنس مخالف را حرام و آن را منحصر به طلا و حریر نمی‌دانند.

اما برخی از علماء شیعه نسبت به پوشیدن لباس مختص به زنان برای تعزیه گردانان عاشورای حسینی یا دیگر وقایع عزاداری، اشکالی قائل نمی‌شوند.

از جمله مرحوم ایةالله خویی می‌نویسد:

پیش از این روشن شد در جواز پوشیدن مردان لباس زنان را، برای اظهار غم و اندوه و نمایاندن حادثه «طف» و برپا شدن عزاداری سید جوانان بهشت تردیدی نیست و پندار حرام بودن آن به خاطر نهی از همانندی که در اخبار آمده وسوسه‌های شیطانی است. زیرا این اخبار بر حرام بودن همانندی دلالتی ندارد.[612] [613]

آرایش و گریم هم اگر مصداق همانندی مرد به زن و برعکس باشد بحثهای فوق در آن جاری است.

موارد دیگری چون شنیدن صدای زن نامحرم که قطعاً در بازیگری پیش می‌اید مشروط به آنست که با نرمی و کرشمه نباشد به گونه‌ای که سبب تحریک و مفسده گردد.

هرگونه تماس و ارتباط نزدیک میان بازیگران مرد و زن به عنوان دو نامحرم حرام است و دست دادن مرد و زن با یکدیگر بنا به فتوای امام خمینی در صورتی که ریبه و لذت‌جویی در کار نباشد و مرد دست زن بیگانه را نفشرد جایز است.[614]امام خمینی می‌فرماید:

نظر نمودن به این قبیل فیلمها و نمایشنامه‌ها هیچ اشکالی ندارد. بسیاری از آنها آموزنده است. پخش آنها نیز اشکالی ندارد و همین‌طور فیلم‌های ورزشی و آهنگها اکثراً بی‌اشکال است. گاهی خلاف بطور نادر دیده می‌شود که باید بیشتر مواظبت کرد. لکن دو نکته باید مراعات شود. اول آن کسانی که گریم می‌کنند باید محرم باشند و اجنبی حرام است چنین کاری انجام دهد. دوم آنکه بینندگان از روی شهوت نظر نکنند.[615]

البته گرچه دیدن تصاویر زنان از تلویزیون و سینما در صورتی که آنان را نشناسیم و از روی ریبه و لذت نباشد جایز شمرده شده اما تبعاتی در بازیگری مردان و زنان وجود دارد که باید کاملاً دقت شود. حرمت نگاه به نامحرم و ابراز و آشکار نمودن آرایش و زیورآلات برای نامحرم و غیره و رودر رو قرار گرفتن بازیگران در مقابل یکدیگر و نیز جمع کثیر فیلمبرداران و کارگردانان و غیره قطعاً توجه و رعایت بیشتری را می‌طلبد و باید کاملاً مطابق موازین شرعی باشد.

عکاسی، نقاشی، مجسمه‌سازی

تاریخ پیدایش مجسمه‌سازی و نقاشی تقریباً مقارن با تاریخ پیدایش بشر است. اما این هنر به دلیل پیشینه نادرست آن و بهره‌گرفتن در بتکده‌ها مورد بی‌مهری فقها واقع شده است. قرآن کریم در ضمن بیان سرگذشت اقوام و ملل و سنتهای رایج آنان به تمثالها و تندیسهای آنان حتی با ذکر نام[616]پرداخته و بیان داشته انگیزه اصلی پیکرتراشی، مجسمه‌سازی و تصویرگری، بت‌پرستی بوده است. در تاریخ زندگی پیامبران همواره مبارزه با بت‌پرستی مشهود بوده است. در مدارک تاریخی نیز به نمونه‌هایی از مجسمه‌سازی و تصویرگری با هدف طلسم و جادو اشاره شده است.[617]

به عبارت دیگر این ذوق و قریحه هنری گرچه از فطرت زیباجوئی انسان سرچشمه گرفته اما همواره مورد بهره‌برداری‌های سوء و ناروا واقع شده است. در حالیکه خداوند از خود به عنوان بهترین صورتگر یاد می‌کند:

«و صَوَّرکُمُ ما اَحَسَن صُوَرُکُمْ و اِلیهِ المَصیرُ»[618] صورتگری کرد و زیبا شکل و صورتی به شما داد و بازگشت به سوی اوست.[619] مراد از «تمثال» در ایات قرآنی مجسمه‌هایی است که به عنوان بت مورد عبادت و پرستش مشرکان قرار می‌گرفته[620]و در برخی از ایات هم بجای تماثیل، اصنام و آلهه آورده شده است که منظور همان بتهایی است که حضرت ابراهیم(ع) آنها را با تبر درهم شکست. صورتگری و نقاشی در مضامین روایات به گونه‌های مختلفی است. ساختن مجسمه و کشیدن شکل درخت جایز شمرده شده است و نماز خواندن با انگشتری که شکل جانداران یا پرنده بر آن نقاشی شده

یا لباسی که مصور به تصاویر و تمثال باشد باطل اعلام شده است.[621]اما پهن کردن آن بعنوان زیرانداز جایز است[622]اما سلار دیلمی نماز در لباس دارای تمثال را مکروه می‌داند.[623]

اجمالاً اقوال فقهای گذشته در باب مجسمه‌سازی و حرمت تصویر چنین است:

1. قول به حرمت تصویر مطلقاً خواه مجسمه باشد یا منقوش، موجود جاندار باشد یا بی‌جان (ابوصلاح حلبی ابن براج)[624]

2. قول به حرمت مجسمه‌سازی فقط، خواه مجسمه موجود با روح باشد یا بی‌روح (شیخ مفید، شیخ طوسی، سلار دیلمی، علامه)

3. قول به حرمت تصویر خصوصی موجودات جاندار خواه به طور مجسمه باشد یا نقش و عکس (ابن ادریس حلی در سرایر، محقق کرکی در جامع المقاصد)

4. قول به حرمت خصوص تصویر جانداران به طور مجسمه (در اکثر کتابهای فقها تلقی به قبول شده است).[625]

5. قول به جواز تصویر مطلقاً چه جاندار چه بی‌جان چه مجسمه چه نقش و عکس (شیخ طوسی در التبیان. امین اسلام طبرسی در مجمع البیان)

روایات وارده در این خصوص دو دسته است: دسته اول مطلقاً حرام می‌دانند چه مجسمه چه غیر مجسمه چه از جاندار چه غیر آن.

و دسته دوم: فقط ساختن مجسمه از موجودات جاندار را نهی می‌کنند.[626]

گفته شده[627]در جمع بین دو دسته حدیث بهتر است به حرام بودن مجسمه موجودات جاندار اکتفا کنیم به دلیل اینکه اخبار مقابل آن ضعیفند.

فقهای معاصر مانند امام خمینی و ایةالله خویی[628] و آقای سید احمد خوانساری و شیخ جواد تبریزی[629]حکم به حرمت مجسمه‌سازی حیوانات را از باب قدر متقین از ادله و اخبار استفاده کرده‌اند و نسبت به اجماع تعبیرشان این است که در این مورد ادعای اجماع یا حکایت اجماع شده است. ایةالله سیستانی نظرشان چنین است: ساختن مجسمه جاندار مطلقاً بنا بر احتیاط حرام است ولی خرید و فروش آن اشکال ندارد. گرچه احوط ترک آن است، اما نقاشی جاندار بنا به اقوی جایز است.

ایةالله مکارم شیرازی: ساختن و خرید و فروش مجسمه اشکال دارد ولی خرید و فروش صابون و مانند آن که روی آنها مجسمه با نقشهای برجسته است اشکال ندارد.[630]

ایةالله گلپایگانی: ساختن مجسمه حرام است ولی خرید و فروش آن بعید نیست جایز باشد و احوط ترک آن است.[631]

محمد جواد مغنیه می‌نویسد:
ساختن مجسمه حتی جانداران به عنوان تزیینی، زیبائی، لذت بردن، یادمان بزرگان، نشانه تمدن است و در پیشرفت و ترقی کشورجایز است، خداوند متعال می‌فرماید: برای سلیمان آنچه می‌خواست از مجسمه‌ها ساختند.

شیخ انصاری در مکاسب معتقد است که اگر نیاز افتد انسان چیزی همانند آفریده‌های خدا بسازد هر چند جاندار باشد به یقین جایز خواهد بود. سپس مغینه ادامه می‌دهد بنابراین فتوای به حرام بودن مجسمه‌سازی منشئی جز احتیاط و ترس از گرفتار شدن در دام شرک ندارد.[632]

البته نکته مهم این است که ساختن مجسمه یا عروسک و یا ترسیم نقاشی‌هایی که محرّک بوده و موجب مفسده و تحریک گردد ـ چنانچه در بازار امروز کم نیستند ـ هیچ توجیه عقلایی و شرعی برای جواز آن نیست و به عنوان مقدمه حرام است. این قید و شرط برای تمامی هنرهای شناخته شده در عصر امروز قابل صدق و تطبیق است و اگر هنری با تمام انواع آن، متعهد و در مسیر کمال بخشیدن به انسان باشد البته جایز و ارزشمند است.

امام می‌فرماید: آنچه به نظر ما قویتر می‌اید حرام بودن ساختن مجسمه جانداران است.[633] و ایةالله خویی می‌نویسد: در حرمت و ساخت مجسمه حیوانات بین علمای ما اختلافی نیست بلکه ادعای اجماع بر آن شده است.[634]از طرفی این اجماع همانند بسیاری از اجماعاتی که در کلمات علماء ادعا یا حکایت شده است اجماع مصطلح و تعبدی کاشف از رای معصوم(ع) نیست بلکه اجماع مدرکی است. امام خمینی در بسیاری موارد به این گونه اجماعات ترتیب اثر نداده‌اند مانند بحث خرید و فروش اعیان نجسّه و متنجسه که ادعای اجماع بر منع و حرمت آن شده و فرموده‌اند.

تحصیل اجماع یا شهرت معتبر قابل اعتماد در مثل چنین مسأله‌ای که این همه اختلاف نظر درباره آن وجود دارد و باب اجتهاد رای بر آن باز و معرکه آراء است. بخصوص که گروهی از بزرگان در این حکم به ادله لفظیه یعنی اخبار و روایات تمسک کرده‌اند، امکان ندارد چون اجماع مدرکی است و بی‌اعتبار.[635]

عمده دلایل مسأله حرمت تصویر بطور مطلق روایاتی است که به آنها تمسک شده و در آنها از تزیین خانه‌ها به تصویر نهی شده و خبر داده شده که حضرت امیر(ع) دستور شکستن مجسمه‌ها را به فرمان رسول خدا دادند و همچنین در منع از تجدید قبرها روایت وارد شده و آن را سبب خروج از اسلام می‌دانند. یا روایاتی که امام(ع) فرموده است در خانه‌ای که سگ یا مجسمه انسان باشد وی داخل نمی‌شود.

امام خمینی در این باره می‌نویسد:[636]

مراد از مجسمه‌هایی که حضرت رسول(ص) به حضرت امیر(ع) دستور نابودی آن را صادر کرد هیاکل عبادات و مجسمه بتهای مورد پرستش مردم بت‌پرست و مشرک بود که مورد تعظیم و پرستش مردم بوده و آنها را به عنوان معبود می‌پرستیدند و شاید در این حدیث به کسر لام باشد که نوعی بیماری است شبیه به جنون که عارض سگها می‌شود و اگر سگی مبتلا به آن کسی را گاز بگیرد این بیماری به انسان هم منتقل می‌شود و اگر مراد از مجسمه‌ها هیاکل عبادت و بتهای مورد پرستش و غرض از قبرها قبرهایی که تعظیم و پرستش شود نباشد، این قدر اهمیت ندارد که پیامبر به حضرت علی(ع) این مأموریت را واگذارد.

به این ترتیب امام خمینی اجماع را مدرکی دانسته و روایات را کافی در بیان حرمت نمی‌دانند. ایشان همچنین می‌فرماید: فهم و شناخت روایات بایستی با دقت و تحقیق انجام گیرد چرا که با رعایت مناسبت، حکم و موضوع بدست می‌اید که مقصود از تماثیل و تصاویر، تمثال‌ بتهایی است که در عصر صدور روایات وجود داشته چنانکه از برخی روایات استفاده می‌شود از جمله:

«من جَدَّد قَبراً او مَثّلَ مِثالاً خَرَجَ عَنِ الاِسلامِ»[637]

و نیز اَشَّدُ النّاسِ عَذاباً یوم القیامه... ومُصوّر تَصْویرَ التَماثیلِ.[638]

از نوع نهی‌ها بدست می‌اید که مطلق تمثال و تصویر مورد نظر نیست چرا که این عمل بزرگتر از کشتن فرد محترم یا از زنا و شرب خمر نمی‌باشد. بنابراین این گونه روایات در موقعیت زمانی خاصی وارد شدهاست و گروهی از اعراب مسلمان پس از نابودی کفر و شکستن بتها، علاقه گذشته را در دل پنهان داشته برای نگهداری آثار پیشینیان خود اقدام به این اعمال می‌کردند همانطور که توسط گروهی حفظ آثار مجوس تبلیغ می‌شود.[639] اینک برخی از فتاوی ایشان که بیانگر جواز و برخی حرمت است را از نظر می‌گذرانیم.[640]

· به تصویر کشیدن غیر جانداران مانند درختان و گلها جایز است هر چند مجسمه‌ای باشد و در این مورد فرقی میان انواع تصویر نیست خواه نقاشی ترسیمی و خواه گلدوزی و خواه کنده‌کاری و غیره.

· صورت‌سازی موجودات جاندار مانند انسان و حیوان، در صورتیکه مجسمه‌ای باشد مانند مجسمه‌هایی که از سنگ و فلزات و چوب و مانند آن می‌سازند، حرام است.

· بنابر اقوی در صورتیکه تصویر، مجسمه‌ای نباشد، جایز است هر چند که احتیاط (و مستحب) ترک آن است.

· همچنانکه مجسمه‌سازی جانداران حرام است، تجارت با آن و گرفتن دستمزد برای آن نیز حرام است. البته این مربوط به عمل تصویرسازی است. اما خرید و فروش و مالک شدن و بکار بردن و نگاه کردن به تصویر هر نوع که باشد (چه نقاشی، چه گلدوزی، چه کنده‌کاری و حتی مجسمه‌ها) بنابر اقوی جایز است.

· نقاشی مانع ندارد ولی ساختن مجسمه حیوان جایز نیست.

· ساختن مجسمه حرام است و عکس ولو روی پارچه اشکال ندارد.

عکاسی:

بحث از عکاسی در ادامه بحث از ساختن مجسمه و نقاشی مطرح می‌شود. ایةالله حسینی روحانی بیان می‌کند: تصاویر متعارف در زمان ما اشکالی ندارد اگر عکس گرفتن با دوربین عکاسی و یا برای بیماری که تصویر به صورت سایه برداشته می‌شود (تصاویر رادیولوژی) اگر حرام باشد پس نگاه کردن در اینه و ایجاد تصویر ما در اینه هم باید حرام باشد چون فرقی بین تصویر دائمی و لحظه‌ای نیست.
و نیز می‌نویسد: عکس‌برداری و عکاسی حرمتی ندارد و خرید و فروش آن با آن اشکالی ندارد به دلیل[641]نصوصی که نگهداری بالشهایی که دارای عکس هستند را جایز می‌داند و بر جواز خرید آن از بازار دلالت می‌کند.[642]
از فقهاء معاصر، «ایةالله تبریزی»، «صافی»، «گلپایگانی» و «اراکی» عکس گرفتن مرد از زن نامحرم را جایز می‌دانند[643]و اگر زن نامحرم را هم بشناسد نباید بنا به احتیاط واجب به آن نگاه کند. اما اگر از طریق تلویزیون و غیره پخش شود جایز است بشرطی که قصد لذت بردن نداشته باشد و بهحرام نیفتد.[644]
امام خمینی: عکس برداشتن مرد از زن نامحرم حرام نیست. اما اگر برای عکس گرفتن مجبور شود حرام دیگری انجام دهد مثلاً به بدن او دست بزند یا نظرش به صورت آرایش کرده او یا بدن بیفتد نباید عکس بگیرد.[645]